قاط تاریخی و دیدنی فریمان؛ دیاری کهن در خراسان رضوی

شهرستان فریمان با 3325 کیلومتر مربع وسعت در فاصله 75 کیلومتری از شهر مشهد واقع است. این شهرستان از شمال و شمال غرب با مشهد، از شرق با تربت جام و از جنوب با تربت حیدریه هم مرز است. ارتفاع آن از سطح دریا 1405 متر بوده و دارای دو بخش مرکزی و قلندرآباد است. این شهرستان دارای پنج دهستان با نام های فریمان، سنگ بست، بالا بند و قلندرآباد و 177 آبادی است.

دو رشته کوه در اطراف فریمان به چشم می خورد که بلندترین آنها کوه کیلاق با 2942 متر ارتفاع است و کوه بی بی غیب با ارتفاع 2881 متر، قطار النگ با ارتفاع 2605 متر و کوه دال با ارتفاع 2219 متر در زمره بلندترین قله های این شهرستان به شمار می رود. در این منطقه رودخانه های فریمان، سنگ بست، قلندرآباد، کلاته منار و براشک جریان دارند و پوشش گیاهی آن شامل درختان ارس، پسته و گونه های گون، درمنه، قیاق و گل بنفشه است.

در مجموعه حیات وحش فریمان حیواناتی مانند قوچ، آهو، کل و خرگوش و پرندگانی مانند کبک و تیهو زندگی می کنند که نشان از آب و هوای مساعد منطقه دارد.

 فریمان یکی از کهن ترین زیستگاه های خراسان رضوی به شمار می آید و وجود تپه ها و محوطه های تاریخی از هزاره چهارم قبل از میلاد مسیح تا اواخر دوره اسلامی این ادعا را به اثبات می رساند.

فریمان در گذشته همواره از وقایع تاریخی نیشابور بوده و این منطقه اسفنج یا اشبند نامیده شده است. مرکز آن فرهادگرد یا ده فرهاد بوده است که اکنون در 15 کیلومتری غرب شهر فریمان قرار دارد.

همچنین یکی از راه های منشعب از جاده ابریشم که سنگ بست را به هرات متصل می کرد، در این منطقه قرار داشت. سنگ بست به سبب موقعیت ممتازش درکنار جاده ابریشم و استقرار آن در تقاطع راه های پنج گانه مرو، هرات، قهستان، نیشابور و توس بسیار مورد توجه و با اهمیت بود.

این اهمیت چنان زیاد بود که ارسال جاذب سپهسالار توس در دوره غزنوی در این مکان کاروانسرای بزرگی ساخت و در جوار همان عمارت به خاک سپرده شد.

? ایوان رزمگاه

ایوان رزمگاه در فاصله 52 کیلومتری فریمان و در روستایی به همین نام واقع است و براساس مستندات تاریخی محل مبارزه رستم و اسفندیار بوده است. این بنا که اکنون فقط ایوان آن به جا مانده شامل گنبد خانه و ایوان متصل به ضلع قبله آن بوده است.

در مجموع طرح معماری و تزیینات و قاب بندی های گچی باقی مانده در زیر ایوان بنا قابل مقایسه با شیوه معماری خراسان در سده های هشتم تا یازدهم هجری است.

? بنای عشق آباد

این بنا در 10 کیلومتری غرب فریمان در روستای عشق آباد واقع است و مرقد سید نظام الدین(ع) از نوادگان امام سجاد(ع) در آنجا قرار دارد. بنای آرامگاه مربوط به دوره تیموری است ولی شالوده اصلی آن به دوره ایلخانی و حتی سلجوقیان برمی گردد. این بنا دارای ایوان بزرگی است که به سمت شرق ساخته شده و تزئینات رسمی بندی و گچی زیبایی سقف ایوان را مزین کرده است. در سمت چپ ایوان نیز با استفاده از آجر کلمه محمد(ص) به صورت مشبک و در قسمت راست آن کلمه علی(ع) نقش بسته است.

? بند تاریخی فریمان

یکی از مهم ترین جاذبه های طبیعی و تاریخی فریمان، بند تاریخی آن است.

این سازه در 10 کیلومتری شهر فریمان واقع است و بنای اولیه آن به عصر مغول و به روایتی به دوران صفوی برمی گردد. این اثر یک بار در دوران عین الدوله مرمت شد و سپس چند دهه قبل و حتی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ارتفاع آن افزایش یافت. این بند دستخوش حوادث طبیعی زیادی بوده است. گویا سطح اولیه بستر آن آجر فرش بوده که به مرور زمان رسوب و گل و لای زیادی سطح آن را پوشانده است. ارتفاع کنونی آن 20 متر و دارای پشت بندهای آجری بسیار محکمی است.

? بافت قدیمی فریمان

بافت قدیم فریمان شامل بناهای متعددی است که در قرن معاصر توسط مهندسان آلمانی ساخته شده است و جزو نخستین سازه های بتنی ایران به شمار می رود.

درحال حاضر بیشتر این بناها در تملک اداره های فریمان است که شامل ساختمان شهرداری، بنیاد شهید، فرماندهی انتظامی و اداره مالیات و امور دارایی در مرکز به صورت قرینه و ساختمان های بانک ملی، قند و شکر، اداره کشاورزی، دبیرستان بهشتی چهاردالان، آبخوری نوبخت، دادگستری و ورودی های فریمان است.

? مقبره ارسلان جاذب

این مقبره مربوط به ارسلان جاذب والی و سپهسالار توس و یکی از دو سردار سلطان محمود غزنوی است که در مدخل جنوبی دشت توس در محل سنگ بست رباطی بنا نهاد و گور خود را نیز در میان آن رباط ساخت.

وی بین سال های 419 تا 420 هجری قمری درگذشت و در همان مکان به خاک سپرده شد.

این بنا از آثار ارزشمند قرون اولیه اسلام در خراسان است که به صورت چهار طاقی تبدیل به هشت ضلعی شده و سپس گنبد آجری زیبایی از نوع بک پوش بر فراز آن قرار گرفته است. فضای داخلی آن را رنگ های مختلف و نقوش هندسی، کتیبه کوفی و گچبری زینت یافته است و گوشواره ای مشبک پاکار گنبد و آجر چینی خفته و راسته بنا و خط کوفی معقلی زیر گنبد و تکرار کلمه محمود در آن از ویژگی های این بنا است و به فاصله کمی از این مقبره میل ایاز قرار دارد.

? خانه و موزه شهید مطهری

بین بناهای فرهنگی فریمان مکان زندگی پربار استاد مطهری از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

در گذشته این مکان خانه باغی با وسعت حدود 3700 متر مربع را به خود اختصاص می داد که از مجموع زیربنای قدیمی آن فقط حدود 120 متر شامل دو اتاق، هال و پذیرایی و فضای بهار خواب (تراس) برجا مانده است.

موزه شهید مطهری به مناسبت بزرگداشت هفته میراث فرهنگی و روز جهانی موزه در 28 اردیبهشت سال 82 با همکاری صمیمانه اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی و بنیاد شهید در این محل گشایش یافت.

هم اکنون در این موزه بیش از 100 جلد از آثار استاد در معرض دید عموم قرار دارد و علاوه برآن می توان به لوازم شخصی و یادداشت های استاد و تصاویر استاد در سنین مختلف به همراه والدین و دوستانش اشاره کرد.

? موزه مردم شناسی

ساختمانی که امروزه مکان موزه مردم شناسی است، پیش از این محل استقرار کارشناسان و مهندسان خارجی و نیز بنای اداری املاک برای رسیدگی به امور اراضی فریمان بوده است.

این خانه قدیمی در دوران رونق خود به صورت خانه باغی با آبنما و قناتی روان بوده که هم اکنون فقط بنای مرکزی و محوطه پیرامون آن برجا مانده است.

این بنا سال 86 به تملک سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی درآمد و پس از مرمت و فضا آرایی به سبک قدیم در 17 بهمن پارسال به عنوان موزه مردم شناسی فریمان گشایش یافت.در غرفه های این موزه جلوه هایی از زندگی مردم، آداب و رسوم، فنون بافته ها و مشاغل سنتی به چشم می خورد.

? آبگرم شاهان گرماب

آبگرم شاهان گرماب در بخش قلندرآباد فریمان و در دهستان سفید سنگ واقع است. فاصله این آبگرم تا فریمان حدود 57 کیلومتر است و در آنجا آبگرم زلال، بی بو و بی رنگی با حدود 48 درجه حرارت و بدون گوگرد، آمونیاک و شوره قابل استفاده است. اثر درمانی این آب بر روی امراض پوستی مربوط به گوگرد نیست، بلکه ناشی از سیلیکات های آن است و چون از نظر کمی، املاح زیادی ندارد نوشیدن آن بی ضرر است.

? رباط تاریخی فریمان

قسمت های داخلی این بنا شامل حجره ها، اصطبل، هشتی ورودی و حیاط مرکزی است و نمای بیرونی آن چهار برج دارد. این رباط در محدوده شهر فریمان قرار دارد و از جمله رباط های با پلان مربعی مشتمل بر قوس ها، درگاهی ایوان، ورودی و غیره است.

بنابر شواهد این بنا در دوره صفویه ساخته شد و بعدها نیز مورد مرمت و بازپیرایی قرار گرفت.

? رباط سنگ بست

این بنا را حمدالله مستوفی به امیر علیشیر نوایی نسبت داده که روی ویرانه های بنایی از ارسلان جاذب والی توس و در دوره غزنوی ساخته شده است.

رباط سنگ بست با نقشه مستطیل دارای برج های دیدبانی و نگهبانی است که نیم برج هایی برای تقویت دیوارهای اصلی و مرتفع آن ساخته شده است.

سردر ورودی این بنا شباهتی بسیار با کاروانسرای مهیار در اصفهان دارد و فضای داخلی آن در حیاط مرکزی مشتمل بر حجره ها و اتاق های ویژه اقامت کاروانیان و اصطبل است.

? تفرجگاه طبیعی زرکک

در فاصله 17 کیلومتری جنوب غربی فریمان در حد واسط جلگه رخ و مرکز شهرستان بین دو رشته کوه، منطقه زیبای قطار النگ و یخ آبی واقع است.این منطقه دارای چشمه های جوشان و طبیعتی سرسبز است که هر سال شمار زیادی از مسافران و گردشگران و طبیعت دوستان از آن دیدن می کنند.

روستاهای باغ عباس و چهار تکاب نیز از دیگر روستاهای هدف گردشگری فریمان است.

? مزار بی آبه

مزار بی آبه در فاصله 27 کیلومتری جنوب فریمان و در روستایی به همین نام واقع است. طرح کلی این بنا چلیپایی است، به طوری که در میانه آن یک فضای مربعی شکل به ابعاد 690 در 690 سانتی متر قرار دارد و در هر چهار طرف آن ایوانی به چشم می خورد.

این بنا کتیبه ندارد، اما احتمال ساخت چنین مزاری در سده های نهم تا یازدهم هجری به واسطه روی کار آمدن صفویان و گسترش مذهب تشیع بیشتر است.

? باغ ملی فریمان

این مکان وسیع ترین باغ ملی استان خراسان رضوی است و معماری به کار رفته در فضای ورودی آن شامل ستون های پیوسته در ورودی غربی و سبک دیوارها که مربوط به نیم قرن اخیر است، محدوده شهری مزبور را در زمره منحصر به فردترین باغ ملی های کشور درآورده است.

این باغ در هسته مرکزی شهر قرار دارد و محلی دلنشین برای گذراندن اوقات مسافران و گردشگران است.عمارت میانی آن همزمان با باغ ملی ساخته شده، ولی در سال های گذشته تغییراتی در نمای بنا داده شده است.

? آداب و رسوم مردم

در فریمان اقوام مختلفی در کنار هم زندگی می کنند. شغل بیشتر مردمان این دیار کشاورزی و دامداری است که رواج خوبی دارد. از آیین ها و آداب مردم فریمان می توان از چهارشنبه سوری و سمنو پزان یاد کرد.

? مشاغل و هنرهای سنتی

در فریمان نیز مانند دیگر شهرستان های خراسان رضوی هنوز می توان بعضی از این مشاغل و هنرهای سنتی را در کوچه و بازار مشاهده کرد.مهم ترین هنر سنتی فریمانیان بافت نوعی قالیچه است که شهرت بسزایی دارد. حلاجی، آهنگری، مسگری و خراطی از دیگر مشاغل این شهر به شمار می رود.

? برج بند فریمان

این برج در فاصله اندکی از بند فریمان و در ضلع شمال شرق بندر فریمان بر روی تپه ای نه چندان مرتفع قرار دارد.این بنا به صورت مدور ساخته شده و فانوس های دریایی را در ذهن تداعی می کند.

ساخت آن مربوط به نیم قرن اخیر است و سبک معماری بسیار زیبایی دارد.در بالای برج چهار پنجره در جهت های اصلی تعبیه شده است که این بنا برای کنترل و اندازه گیری مقدار آب بند فریمان به کار می رفته و از آب چاه داخل آن برای آبیاری فضای سبز اطراف نیز استفاده می شده است.